Stary Zamek w Żywcu: Od Średniowiecza do Dzisiejszych Dni

Stary Zamek w Żywcu, jako jeden z najważniejszych zabytków regionu, ma długą i bogatą historię. W niniejszym artykule przyjrzymy się jego dziejom, począwszy od jego najwcześniejszych dni aż do współczesności.

Korzenie Starego Zamku w Żywcu

Pierwsze wzmianki o umocnieniach w okolicach Starego Zamku wiążą się z książętami oświęcimskimi oraz postacią Mikołaja Strzały, herbu Kotwicz. Starożytne założenie zamkowe, które znajduje się w północnej części kompleksu, prawdopodobnie sięga XV wieku.

Początkowo istniała teoria, głoszona m.in. przez Jerzego Szablowskiego, która sugerowała, że powstanie Starego Zamku było wynikiem zniszczenia fortecy Komorowskich na Grojcu na rozkaz Kazimierza Jagiellończyka w 1477 roku. Jednak późniejsze badania archeologiczne, które ujawniły starsze fragmenty budowli, prowadzą do wniosku, że zamek istniał już wcześniej, a wzmianka Długosza prawdopodobnie odnosiła się właśnie do niego.

Kronika Długosza zawiera także wzmiankę z około 1460 roku, dotyczącą zamku w Żywcu należącego do Skrzyńskich, który został zdobyty przez wojska królewskie. W nowszych opracowaniach, datuje się wszystkie opisy Długosza na Stary Zamek.

Według opisu archeolożki Marii Bicz-Suknarowskiej, najstarsza znaleziona przez nią część zamku, znana jako fortalicjum Skrzyńskich, obejmowała dwukondygnacyjną murowaną wieżę mieszkalną i kilka innych budynków otoczonych drewniano-ziemnymi fortyfikacjami z płytką fosą. W 1465 roku Jan i Włodek Skrzyńscy sprzedali zamek królowi Kazimierzowi, a w latach 70. Komorowscy wybrali go na swoją główną siedzibę. Wówczas dokonano pierwszej znaczącej rozbudowy zamku, znanej jako “pierwszy zamek Komorowskich”. W 1477 roku zamek został zdobyty po raz drugi przez wojska królewskie i zrównany z ziemią.

XVI-XXI wiek

Według Jerzego Szablowskiego budowa lub, zgodnie z nowszymi ustaleniami, odbudowa zamku rozpoczęła się po roku 1477, prawdopodobnie między 1485 a 1500 rokiem. W trakcie tych prac wzniesiono dwie nowe północne baszty w miejscu wcześniej zniszczonych i wzmocniono baszty południowe. Wówczas zamek zyskał charakter obronny oraz reprezentacyjny, z wyraźnymi cechami renesansowymi. Ten okres Bicz-Suknarowska określa jako “drugi zamek Komorowskich”. Kolejna rozbudowa, zwana “trzecim zamkiem Komorowskich”, miała miejsce około 1569 roku za sprawą Jana Spyteka Komorowskiego i kontynuowana była przez następne dekady. Wtedy to wytyczono arkadowy renesansowy dziedziniec.

Zamek w Żywcu miał wówczas trzyskrzydłowy układ, posiadał attykę, dekoracje sgraffitowe i najprawdopodobniej dwie kondygnacje. Jego wygląd inspirowany był rozwiązaniami Zamku Wawelskiego. W 1608 roku w Starym Zamku gościł książę cieszyński Adam Wacław. Jednak przed 1624 rokiem budynek został zniszczony przez najazd rodu Rylskich, którzy byli w konflikcie z Komorowskimi.

W 1624 roku zamek wraz z całą Żywiecczyzną przeszły w ręce królowej Konstancji. W pierwszej połowie XVII wieku przeprowadzono renowację zrujnowanej przez najazd Rylskich budowli, m.in. dobudowując trzecią kondygnację. W 1655 roku właścicielem zamku został Jan Kazimierz, a rok później twierdzę zdobyli Szwedzi, choć nie spowodowało to większych zniszczeń. W 1664 roku sporządzono szczegółowy inwentarz budynku.

W 1666 lub 1669 roku Jan Kazimierz przebywał na zamku. Od 1671 do 1675 roku dobra żywieckie wraz z zamkiem były w posiadaniu Wawrzyńca Wodzickiego, a w 1678 roku zostały wykupione przez rodzinę Wielopolskich. W XVIII wieku Wielopolscy dokonali znacznych rozbudów kompleksu zamkowego, dodając stajnie, park włoski, herbarium i wiele innych elementów. Wzniesiono nowe skrzydło zamku z dwoma ryzalitami. Skorygowano układ i bryłę założenia, poszerzając dziedziniec, przebudowując arkady, usuwając attykę i zmieniając dachy na siodłowe.

W 1808 roku zamek stał się własnością Alberta Sasko-Cieszyńskiego, a w 1838 roku został wykupiony przez Habsburgów, którzy stopniowo nabywali ziemie państwa żywieckiego. Habsburgowie byli właścicielami Starego Zamku do wybuchu II wojny światowej.

W pierwszej połowie XIX wieku podjęli oni prace remontowe, mające na celu zachowanie zamku, który popadł w znaczne zaniedbanie. Pożar zamku miał miejsce w 1870 roku. Karol Pietschka, architekt remontu, przekształcił kompleks w duchu historyzmu. W zamku mieściły się wówczas urzędy i lokale urzędników.

W okresie okupacji Niemcy wykorzystywali zamek jako miejsce urzędowania. Po wojnie, zamek stał się własnością miasta Żywiec i pełnił różne funkcje, m.in. archiwum, Domu Kultury i biblioteki miejskiej. W latach 60. XX wieku przeprowadzono prace konserwatorskie i badania archeologiczno-architektoniczne obiektu. Kolejne badania archeologiczne, które miały miejsce w latach 1976-1978 i 1985-1987, były prowadzone przez Marię Bicz-Suknarowską. W latach 90. Muzeum Miejskie w Żywcu, obecnie znane jako Muzeum Ziemi Żywieckiej, zainicjowało remont Starego Zamku i zaadaptowało go na cele wystawiennicze. Od 2005 roku Stary Zamek jest siedzibą Muzeum, a jego wystawy stałe, włączając ekspozycję etnograficzną, stanowią cenny wkład w Szlak Architektury Drewnianej województwa śląskiego.

W 2008/2009 roku przeprowadzono badania archeologiczne, podczas których odkryto fundamenty jednej z wyburzonych wież. W 2014 roku część rodu Habsburgów, która w przeszłości zamieszkiwała Żywiecczyznę, zrzekła się roszczeń reprywatyzacyjnych do Starego i Nowego Zamku oraz Parku Habsburgów.

Stary Zamek w Żywcu pozostaje więc nie tylko pięknym zabytkiem, ale także świadkiem wielu historycznych wydarzeń i przemian. Jego historia jest nieodłącznie związana z historią Żywca i regionu, któremu służył przez wiele wieków.